De Kievit is een iconische landbouwvogel: de zwart-witte vogel met kenmerkende kuif kroont zich met zijn duikelende bruidsvlucht en behendige vliegmanoeuvres tot de acrobaat van de weides en akkers. Maar de soort dreigt te verdwijnen: de Kievit is onze meest bedreigde landbouwvogel, zowel op de Europese als Vlaamse Rode Lijst.

Hoe het zover gekomen is

De Kievit kwam een halve eeuw geleden verspreid over heel België voor, vooral in uitgestrekte vochtige weilanden van de kustpolders en riviervalleien en in natte heidegebieden van de Kempen. De aantallen werden geschat op circa 5000 paar, waarvan de overgrote meerderheid in Vlaanderen. In de eerste Belgische vogelatlas is er sprake van een sterke toename: 1300‐1500 paar in 1956, minimum 4000 paar in 1968 naar 20.000 tegen de jaren 80. Verklaring voor die plotse vooruitgang? De Kievit verliet de weilanden in riviervalleien en ging broeden op akkerland.

Dat idee leek aanvankelijk goed, maar bleek nadien erg onzalig: sinds de eeuwwisseling is er een halvering opgetreden van de populatie. En de afname gaat nu heel snel door, jaar na jaar. Akkers worden tegenwoordig veel intensiever bewerkt en er is te weinig tijd voor de Kievit om te broeden, de eerste nesten worden steevast omgeploegd. De Kieviten starten daarna een tweede nest, maar de jongen van deze nesten gaan ook grotendeels verloren door een tekort aan voedsel en lopen verloren in de akkergewassen die ondertussen te hoog zijn geworden. De klimaatverandering, met extremen van droge tot kletsnatte voorjaren, maakt het allemaal nog moeilijker. Intussen kan de Kievit niet meer terug naar de graslanden waar de soort vroeger broedde: deze graslanden zijn grotendeels omgezet in intensieve akkers en de graslanden die nog resten worden ondertussen veel te intensief bemest en gemaaid. In Vlaams-Brabant broeden amper nog Kieviten op weiland.

250 broedparen opgevolgd

Voor het onderzoek dat Natuurpunt Studie uitvoerde in opdracht van de provincie Vlaams-Brabant, werden 250 broedparen opgevolgd in de provincie. Het grootste aantal legsels werd pas gestart eind april en in de eerste helft van mei, op het moment dat de kans op succes al veel kleiner is dan bij vroege legsels. Al die nesten werden gestart op kale percelen met pas gezaaide late gewassen (maïs, bieten, aardappelen). Behalve klimatologische omstandigheden bleek landbewerking met zware machines de voornaamste oorzaak voor het mislukken van de nesten en het sterven van de kuikens. Predatie op nesten met eieren bleek verbazend weinig voor te komen.

Wat we kunnen doen

Op basis van de ervaringen uit deze studie formuleerde Natuurpunt Studie vier grote aanbevelingen om het broedsucces en behoud van Kievit te verbeteren op akkerland.

(1) Verleid vogels om zo vroeg mogelijk te broeden op veilige plaatsen
Goed begonnen is half gewonnen: Kieviten die vroeger broeden, hebben een veel grotere kans op broedsucces. Heel wat landbouwpercelen worden pas eind april of begin mei bewerkt, als voorbereiding voor late gewassen. Door zulke percelen vroeg in het broedseizoen aantrekkelijk te maken voor kieviten, bied je vogels een vroege start aan en hebben ze voldoende tijd om een nest jongen groot te brengen.

(2) Spaar nesten bij landbewerking
Wanneer Kieviten de grillen van het weer doorstaan, wordt nestverlies door landbewerking de grootste bedreiging. Nesten worden bij werkzaamheden heel zelden actief gezocht en gespaard. Zo worden ze met eieren en al ondergeploegd. Kuikens die nog niet vliegvlug zijn, zijn er eveneens aan voor de moeite. In Vlaanderen gebeurt het sporadisch maar in Nederland leeft intussen op vele plaatsen de traditie dat vrijwilligers de broedende kieviten opsporen en landbouwers de nesten vervolgens sparen door er tijdens zaai- en ploegwerken om heen te rijden. Een kleine moeite op basis van vrijwilligheid maar met grote kansen voor samenwerking tussen de natuursector en de landbouw.

(3) Concentreer nesten op broedzones
Kieviten blijken vaak bepaalde akkers en delen van percelen te verkiezen om te broeden. Vaak zijn dat nattere zones. Zulke zones kunnen tijdelijk uit productie genomen worden en kunnen ingericht worden als broedzone. Dat houdt in dat ze vroeg op het seizoen geschikt gemaakt worden. Je doet dat best meerdere jaren in het licht van de strikte plaatstrouw van Kieviten.

(4) Voorzie geschikt kuikenland
De kuikens van vogels die laat broeden, worden opgeslokt door snel groeiende gewassen. Zorg daarom op plaatsen waar Kieviten laat in akkers broeden voor geschikt kuikenland: dat is nat (of dient nat gehouden) en bevat veel open grond tussen lage vegetatie.

Met deze 4 basisprincipes in het achterhoofd moet het mogelijk zijn voor de Vlaamse Landmaatschappij om in de nabije toekomst een beheerovereenkomst voor landbouwers op maat uit te werken. Ervaringen in Duitsland leren dat wanneer die met de nodige terreinkennis op de juiste plaats worden aangelegd, ze effectief kunnen leiden tot een hoger broedsucces. Hopelijk kunnen we dan ook in Vlaanderen blijven genieten van de klapwiekende duikvluchten van de Kievit boven het boerenland.

Tekst: Marc Herremans, Natuurpunt Studie & Hendrik Moeremans, Natuurpunt
Rapport: Toekomst voor de Kievit: onderzoek naar oorzaken van de sterke afname (PDF)